Trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Táo Quân hay ông Táo được xem là vị thần cai quản việc bếp núc trong mỗi nhà. Và vào ngày 23 tháng Chạp hàng năm, ông Táo về trời để báo cáo với Ngọc Hoàng về những việc tốt, chưa tốt xảy ra trong gia đình. Mặc dù năm nào cũng đón Tết Táo Quân nhưng không phải ai cũng biết được hết truyền thuyết, ý nghĩa hay những tập tục trong ngày này.

Tích truyện về phong tục đưa ông Táo về trời

Tuy có nguồn gốc từ ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Trung Quốc nhưng Táo Quân đã được Việt hóa trong sự tích "2 ông, 1 bà" quen thuộc trong văn học dân gian Việt Nam:

Ở làng nọ có Trọng Cao và Thị Nhi lấy nhau đã lâu mà không có con nên thường cãi nhau. Một hôm Trọng Cao quá tức giận đánh vợ, tức mình, Thị Nhi bỏ nhà ra đi. Thị Nhi gặp một chàng trai là Phạm Lang rồi ăn ở với nhau thành vợ chồng.

Khi Trọng Cao hết giận, thấy vợ bỏ đi mất, liền đi tìm kiếm khắp nơi, nhưng không thấy tăm hơi, buồn rầu bỏ công ăn chuyện làm, ra đi làm người hành khất để đi tìm vợ. Một hôm, Trọng Cao đến một nhà khá giả xin ăn, bà chủ nhà đem cơm ra cho. Thì ra đó là Thị Nhi. Hai người nhận ra nhau, Thị Nhi hối hận vì đã lấy Phạm Lang.

Bất ngờ người chồng mới là Phạm Lang từ ngoài đồng đi làm về, Thị Nhi nói Trọng cao vào ẩn trong đống rơm. Phạm Lang về nhà để lấy tro bón ruộng, nên đốt đống rơm lấy tro. Trọng Cao đang say ngủ trong đống rơm nên bị chết cháy, người vợ cũ là Thị Nhi thấy vậy cũng lao vào lửa chết theo. Phạm Lang thấy vợ chết cũng lao mình vào đống rơm đang cháy ấy mà chết.

Thượng Đế thấy ba người có tình nghĩa, phong cho làm Táo Quân, và phân chia mỗi người một việc: Phạm Lang là Thổ Công trông lo việc bếp, Trọng Cao là Thổ Địa trông nom việc nhà, Thị Nhi là Thổ Kỳ trong nom việc chợ búa. Ba người tượng trưng là ba cỗ "đầu rau" hay "chiếc kiềng 3 chân" ở nhà bếp.”

Theo tích truyện này, ngày 23 tháng Chạp hàng năm được chọn là ngày bộ ba thổ Công, thổ Địa, thổ Kỳ vắng mặt ở trần gian lên chầu trời để báo cáo với Ngọc Hoàng thượng đế những việc thiện ác, hay dở, tốt xấu trong năm qua của gia chủ một cách khách quan, trung thực.

Tại sao ông Táo chỉ cưỡi cá Chép về trời?

Phương tiện duy nhất được “chỉ định” để đưa ông Táo lên trời chính là cá chép. Nhưng vì sao ông Táo lại cưỡi cá chép chứ không phải là con vật khác?

Lý giải đơn giản như sau: Cá chép vàng là một loài động vật sống ở trên Thiên Đình, hồi trước sống trên trời, do phạm phải lỗi, nên bị Thượng Đế đày xuống trần gian để Tu Hành, chuộc lại tội lỗi của mình gây ra. Sau khi Tu Hành có chính quả, thì cá chép sẽ hóa thân thành rồng và bay lên trời. Còn Ông Táo là do Thượng Đế phái xuống trần tục để theo dõi loài người, xem ai là người Thiện, người Ác. Sau đó ông Táo bay về Thiên Đình để thông báo với Thượng Đế những việc ở dưới trần gian nhưng mà muốn bay lên Trời, thì ông Táo phải nhờ đến cá chép mới lên được.

Vì cá chép là phương tiện duy nhất có thể đưa ông Công ông Táo về trời nên vào ngày này, sau khi làm lễ xong, các gia đình đều cúng con cá chép rồi đem ra sông hay ra ao thả, với ý nghĩa là cá sẽ hóa rồng, vượt vũ môn thành công. Trong tâm thức của người Việt, “cá chép hóa rồng” còn mang ý nghĩa của sự thăng hoa, biểu tượng của tinh thần vượt khó, sự kiên trì để đạt được thành công trong học vấn.

Cúng đưa ông Công, ông Táo về trời cần những gì?

Mâm cơm cúng ông Công ông Táo Tết ông Công ông Táo lớn - nhỏ, chay - mặn tùy mỗi gia đình. Lễ chay thường có trầu cau, hoa, quả, giấy vàng, giấy bạc. Lễ mặn gồm xôi gà, chân giò luộc, các món nấu nấm, măng… Nhưng một lễ vật nhất quyết phải mới đó là bộ mã Táo Quân, sau khi cúng ông Táo thì sẽ hóa vàng. Bộ mã gồm có ba chiếc mũ (hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà) được trang trí với các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và những dây kim tuyết màu sắc sặc sỡ.

Mũ dành cho các ông Táo thì có hai cánh chuồn, mũ Táo bà thì không có cánh chuồn. Phương tiện di chuyển của Táo Quân, ở miền Bắc phải có một con cá chép còn sống thả trong chậu nước đặt cùng mâm cúng, sau đó cá chép được "phóng sinh" Tại miền Trung, người ta cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Ở miền Nam thì giản dị hơn, người ta chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy. /p>

Lưu ý, theo phong tục truyền thống, quy trình cúng ông Công, ông Táo cần phải được tiến hành trước thời điểm các ngài cưỡi cá chép về trời gặp Ngọc Hoàng (tức là trước 12h trưa ngày 23 tháng Chạp).

Tiễn ông Táo về trời, tùy theo điều kiện của từng gia đình mà lễ vật cũng không cần quá cầu kỳ. Nhưng nhất thiết nên có sự chuẩn bị chu đáo để thể hiện sự trang trọng, tấm lòng thành với các vị thần tiên trong nhà.